| รากเหง้า | น. ต้นเหตุ เช่น โลภ โกรธ หลง เป็นรากเหง้าของความชั่วทั้งปวง |
| รากเหง้า | เหง้า,
ลำต้นที่อยู่ในดินของพืชบางชนิด เช่น กล้วย บอน ขิง ข่า. |
| เหง้า | (เหฺง้า) น. ลำต้นที่อยู่ใต้ดินของพืชบางชนิด เช่น ขิง กระวาน ที่จมอยู่ใต้ดิน |
| เหง้า | ต้นเดิม,
ต้นวงศ์. |
| กระแตไต่ไม้ ๒ | น. ชื่อเฟินอิงอาศัยชนิด <i> Drynaria quercifolia</i> (L.) J. Sm. ในวงศ์ Polypodiaceae ขึ้นเกาะตามต้นไม้ใหญ่ในป่าที่ชุ่มชื้น เหง้ามีขนเป็นปุยสีนํ้าตาลแก่คล้ายกระแต ใบมี ๒ ชนิด คือ ใบสร้างอับสปอร์ ยาวประมาณ ๑ เมตร เว้าเป็นแฉกลึกเกือบถึงเส้นกลางใบ และมีอับสปอร์เป็นจุด ๆ สีนํ้าตาลเข้มใต้ใบ ใบไม่สร้างอับสปอร์ ขนาดประมาณฝ่ามือ ขอบจักหยาบ ๆ สีนํ้าตาล แข็งติดอยู่กับเหง้าจนผุ ไม่หล่นเหมือนใบสร้างอับสปอร์ ทำหน้าที่กักปุ๋ย,
กระปรอกว่าว ใบหูช้าง สไบนาง สะโมง หรือ หัวว่าว ก็เรียก. |
| กอ ๑ | น. กลุ่มของต้นไม้ที่เกิดจากต้นหรือเหง้าเดียวกัน เช่น กอไผ่ กอตะไคร้ กอบัว,
พืชที่ขึ้นหรือปลูกเป็นกลุ่ม เช่น กอหญ้า กอกุหลาบ. |
| กะทือ | น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i> Zingiber zerumbet</i> (L.) Roscoe ex Sm. ในวงศ์ Zingiberaceae ดอกสีเหลือง ผลกลมสีแดง เหง้าสีเหลืองอ่อน กลิ่นหอม ใช้ทำยาได้ เมื่ออ่อนใช้ปรุงอาหาร ช่อดอกอ่อนใช้เป็นผัก. |
| โกฐกระดูก | น. ชื่อเรียกเหง้าแห้งของไม้ล้มลุกชนิด <i> Saussurea lappa</i> C. B. Clarke ในวงศ์ Compositae. |
| โกฐเขมา | (-ขะเหฺมา) น. ชื่อเรียกเหง้าและรากแห้งของไม้ล้มลุกหลายชนิดในสกุล <i> Atractylodes</i> วงศ์ Compositae เช่น ชนิด <i> A. lancea</i> (Thunb.) Dc.,
โกฐหอม ก็เรียก. |
| โกฐเชียง | น. ชื่อเรียกเหง้าและรากแห้งของไม้ล้มลุกชนิด <i> Angelica sinensis</i> (Oliv.) Diels และชนิด <i> Livisticum officinale</i> W. D. J. Koch. ในวงศ์ Umbelliferae. |
| โกฐน้ำเต้า | น. ชื่อเรียกเหง้าและรากแห้งของพืช ๖ ชนิด ในสกุล <i> Rheum</i> วงศ์ Polygonaceae เช่น ชนิด <i> R. officinale</i> Baill.,
<i> R. palmatum</i> L. |
| โกฐหัวบัว | น. ชื่อเรียกเหง้า ราก ใบ และดอกแห้งของไม้ล้มลุก ๓ ชนิด ในวงศ์ Umbelliferae คือ ชนิด <i> Cnidium officinale</i> Makino,
<i> Conioselinum univittatum</i> Turcz. ex H. Karsten et Kirilow และ <i> Ligusticum striatum</i> DC. |
| โกรม | (โกฺรม) ว. ใต้,
ตํ่า,
ล่าง,
ใต้ฟ้า เช่น อนนสองดไนยหน่อเหน้าเหง้ากรุงโกรมกษัตริย (ม. คำหลวง ฉกษัตริย์). |
| ขมิ้น ๑ | (ขะมิ่น) น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i> Curcuma longa</i> L. ในวงศ์ Zingiberaceae เหง้าสีเหลือง ใช้ปรุงอาหาร ทำยา ทำผงทาตัว และใช้ย้อมผ้า,
ขมิ้นชัน ก็เรียก,
อีสานและปักษ์ใต้เรียก ขี้มิ่น. |
| ขมิ้นขาว | น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i> Curcuma mangga</i> Valeton et Zijp ในวงศ์ Zingiberaceae เหง้าสีขาวอมเหลืองอ่อน ใช้เป็นผัก. |
| ขมิ้นอ้อย | น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i> Curcuma zedoaria</i> (Berg.) Roscoe ในวงศ์ Zingiberaceae เหง้าสีเหลือง บางส่วนโผล่พ้นดินขึ้นมา ใช้ปรุงอาหารและทำยา,
ขมิ้นขึ้น หรือ ขมิ้นหัวขึ้น ก็เรียก,
ปักษ์ใต้เรียก กะตุมู. |
| ข่า ๒ | น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i> Alpinia galanga</i> (L.) Willd. ในวงศ์ Zingiberaceae มีเหง้า ลำต้นเป็นกอ สูง ๑-๓ เมตร ดอกสีขาว ออกเป็นช่อที่ยอด เหง้ามีกลิ่นฉุน ใช้ปรุงอาหารและทำยาได้. |
| ข้าวเย็นใต้ | น. ชื่อไม้เถาชนิด <i> Smilax glabra</i> Wall. ex Roxb. ในวงศ์ Smilacaceae เหง้าใช้ทำยาได้. |
| ข้าวเย็นเหนือ | น. ชื่อไม้เถาชนิด <i> Smilax china</i> L. ในวงศ์ Smilacaceae เหง้าใช้ทำยาได้. |
| ขิง | น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i> Zingiber officinale</i> Roscoe ในวงศ์ Zingiberaceae เหง้ามีกลิ่น รสเผ็ด ใช้ประกอบอาหารและทำยาได้,
ขิงแกลง หรือ ขิงแครง ก็เรียก. |
| เขือง | น. ชื่อไม้เถาหลายชนิดในสกุล <i> Smilax</i> วงศ์ Smilacaceae เถามีหนาม เหง้าแข็ง เช่น เขืองสร้อย (<i> S. davidiana</i> A. DC.) ดอกสีขาวอมเขียว ผลกลม สุกสีแดง. |
| คา ๓ | น. ชื่อหญ้าชนิด <i>Imperata cylindrica</i> (L.) P. Beauv. ในวงศ์ Gramineae ใบคาย แข็ง เอามากรองเป็นตับมุงหลังคา เหง้าใช้ทำยาได้. |
| เค้า ๑ | เหง้า เช่น โคตรเค้าเหล่ากอ |
| แง่ง ๑ | น. ส่วนที่งอกเป็นแง่ออกมาจากเหง้าขิงข่ากะทือเป็นต้น. |
| จตุกาลธาตุ | (-กาละทาด) น. พิกัดตัวยาประเภทหนึ่งในตำรายาไทย จำกัดจำนวนตัวยาแก้ธาตุตามเวลาไว้ ๔ อย่าง คือ เหง้าว่านน้ำ รากเจตมูลเพลิง รากแคแตร รากพนมสวรรค์. |
| จตุวาตผล | (-วาตะผน) น. พิกัดตัวยาประเภทหนึ่งในตำรายาไทย จำกัดจำนวนตัวยาแก้ลมไว้ ๔ อย่าง ได้แก่ เหง้าขิงแห้ง กระลำพัก อบเชยเทศ โกศหัวบัว. |
| ชายผ้าสีดา | น. ชื่อเฟินอิงอาศัยหลายชนิดในสกุล <i> Platycerium</i> วงศ์ Polypodiaceae เหง้าใหญ่สั้น ใบมี ๒ แบบ ใบที่ทาบกับต้นไม้เป็นใบไม่สร้างอับสปอร์ แผ่นใบตั้ง ไม่มีก้านใบ ติดอยู่กับต้นตลอดไป ส่วนใบสร้างอับสปอร์แผ่นใบตั้งขึ้นหรือห้อยลง ขอบหยักเว้า ใบจะร่วงไปตามอายุ. |
| ดับ ๓ | น. ลำดับ เช่น ดับนั้น จึงลูกเจ้าเหง้าขุนแลโหราจารย์ทั้งหลาย (ไตรภูมิ). |
| ตรีกาลพิษ | (-กาละพิด,
-กานละพิด) น. พิกัดตัวยาประเภทหนึ่งในตำรายาไทย จำกัดจำนวนตัวยาแก้พิษตามเวลา ๓ อย่าง คือ กระชาย เหง้าข่า รากกะเพรา. |
| ตรีผลธาตุ | น. พิกัดตัวยาประเภทหนึ่งในตำรายาไทย จำกัดจำนวนตัวยาอันให้คุณแก่ธาตุทั้ง ๔ จำนวน ๓ อย่าง คือ เหง้ากะทือ เหง้าไพล หัวตะไคร้. |
| เท้ายายม่อม | น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i> Tacca leontopetaloides</i> (L.) Kuntze ในวงศ์ Taccaceae หัวหรือเหง้ามีสัณฐานกลมแบน ใช้ทำแป้งเป็นอาหารได้ เรียกว่า แป้งเท้ายายม่อม. |
| บัว | น. ชื่อเรียกไม้นํ้าหลายชนิดหลายสกุลและหลายวงศ์ คือ ในสกุล <i>Nelumbo</i> วงศ์ Nelumbonaceae มีเหง้ายาวทอดอยู่ในตม ใบเป็นแผ่นกลม ขอบเรียบ อยู่ห่าง ๆ กัน ก้านใบและก้านดอกแข็ง มีหนามสากคาย ชูใบและดอกขึ้นพ้นผิวนํ้า เช่น บัวหลวง (<i>N. nucifera</i> Gaertn.) ดอกสีขาวหรือชมพู กลิ่นหอม,
ปัทม์ ก็เรียก,
พันธุ์ดอกป้อมสีขาว เรียก สัตตบุษย์ พันธุ์ดอกป้อมสีชมพู เรียก สัตตบงกช ดอกใช้ในงานพิธีต่าง ๆ เมล็ดกินได้,
ในสกุล <i>Nymphaea</i> วงศ์ Nymphaeaceae มีเหง้าสั้นอยู่ในตม ใบเป็นแผ่นกลม ขอบเรียบหรือจัก อยู่ชิดกันเป็นกระจุก ก้านใบและก้านดอกอ่อนไม่มีหนาม ใบลอยอยู่บนผิวนํ้า ดอกโผล่ขึ้นพ้นผิวนํ้า ผลจมอยู่ในนํ้าเรียก โตนด เช่น บัวสาย (<i>N. lotus</i> L. var. <i>pubescens</i> Hook.f. et Thomson) ขอบใบจัก ดอกสีขาวหรือแดง ก้านดอกเรียก สายบัว กินได้ พันธุ์ดอกสีขาว เรียก สัตตบรรณ บัวเผื่อน (<i>N</i>. <i>nouchali</i>Burm.f.) ขอบใบเรียบ ดอกสีม่วงอ่อน,
ในสกุล <i>Victoria</i> วงศ์ Nymphaeaceae เช่น บัวขอบกระด้งหรือบัววิกตอเรีย [
<i>V. amazonica</i> (Poeppig) Sowerby
] มีเหง้าสั้นอยู่ในตม ใบเป็นแผ่นกลมใหญ่ ขอบยกขึ้นคล้ายกระด้ง ลอยอยู่บนผิวนํ้า ใต้ใบ ก้านดอก และด้านนอกของกลีบดอกชั้นนอกมีหนามแหลม ดอกใหญ่ สีขาว หอมมาก |
| ประกฤติ | (-กฺริด,
-กฺริติ) น. มูลเดิม,
ที่เกิด,
รากเหง้า |
| ปักษาสวรรค์ | น. ชื่อไม้ล้มลุกมีเหง้าชนิด <i> Strelitzia reginae</i> Banks ex Dryand. ในวงศ์ Strelitziaceae ใบเรียงสลับซ้อนกันเป็นแผง ดอกสีนํ้าเงิน มีกาบสีส้มรูปคล้ายปีกนกหุ้มอยู่. |
| เปราะ ๑ | (เปฺราะ) น. ชื่อไม้ล้มลุกมีเหง้าชนิด <i> Kaempferia galanga</i> L. ในวงศ์ Zingiberaceae เหง้าและใบมีกลิ่นหอม ใช้เป็นอาหารและทำยาได้,
เปราะหอม ก็เรียก. |
| ผักหนาม | น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i> Lasia spinosa</i> (L.) Thwaites ในวงศ์ Araceae ก้านใบ ก้านช่อดอก และต้นมีหนาม ใบอ่อนมีพิษ แต่ดองหรือต้มแล้วกินได้ เหง้าใช้ทำยาได้. |
| พุทธรักษา | (พุดทะ-) น. ชื่อไม้ล้มลุกมีเหง้าหลายชนิดในสกุล <i> Canna</i> วงศ์ Cannaceae ขึ้นเป็นกอ ดอกสีต่าง ๆ. |
| ไพล | (ไพฺล) น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i> Zingiber montanum</i> (Koenig) Link ex Dictr. ในวงศ์ Zingiberaceae ต้นและใบคล้ายขิง เหง้าสีเหลืองอมเขียวใช้ทำยาได้. |
| ไพล | (ไพฺล) ว. สีเหลืองอมเขียวอย่างสีเหง้าไพล เรียกว่า สีไพล. |
| ภิงสระ,
ภิงสะ | น. เหง้า,
เหง้าบัว. |
| ภิสะ | น. เหง้า,
เหง้าบัว. |
| ภูตคาม | (พูตะ-) น. พืชพันธุ์อันอยู่กับที่ มี ๕ ชนิด คือ พืชที่เกิดจากเหง้า ๑ ที่เกิดจากต้น ๑ ที่เกิดจากข้อ ๑ ที่เกิดจากยอด ๑ และที่เกิดจากเมล็ด ๑,
คู่กับ พืชคาม คือ พืชพันธุ์ที่แม้จะถูกพรากจากที่แล้ว ก็ยังจะเป็นได้อีก. |
| มูล ๑,
มูล- | ราก,
รากเหง้า,
เช่น มีโทสะเป็นมูล,
เค้า เช่น คดีมีมูล,
ต้น เช่น ชั้นมูล. |
| ไม้ค้อน | น. ไม้ที่ทำจากเหง้าไม้ไผ่ ใช้ตีระฆังเป็นต้น |
| เร่ว | น. ชื่อไม้ล้มลุกมีเหง้าหลายชนิดหลายสกุล ในวงศ์ Zingiberaceae ต้นคล้ายข่า เช่น เร่วใหญ่ [
<i>Amomum villosum</i>Lour. var. <i>xanthioides</i> (Wall. ex Baker) T. L. Wu et S.J. Chen
] ผลใช้ทำยา. |
| ว่านน้ำ | น. ชื่อไม้ล้มลุก ๒ ชนิด ในสกุล Acorus วงศ์ Araceae คือ A. calamus L.,
พายัพเรียก กะส้มชื่น และ A. gramineus Sol. ex Aition ชอบขึ้นอยู่ในที่ชื้นแฉะ เหง้ามีกลิ่นฉุนแรง. |
| สาคู | ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i>Maranta arundinacea</i> L. ในวงศ์ Marantaceae ต้นขนาดต้นพุทธรักษา เหง้าใช้ทำแป้งและต้มกิน. |
| เสน่ห์จันทร์แดง | น. ชื่อไม้ล้มลุกชนิด <i>Homalomena rubescens</i> (Roxb). Kunth ในวงศ์ Araceae เหง้ามีกลิ่นหอมใช้ทำยาได้,
ว่านเสน่ห์จันทร์แดง ก็เรียก. |
| หน่อ | น. พืชที่งอกจากกอหรือเหง้าของต้นใหญ่,
โดยปริยายเรียกสิ่งที่เกิดเช่นนั้น |
| เหล่ากอ | น. เชื้อสาย เผ่าพันธุ์,
ต้นตระกูล,
บางทีใช้ควบกับคำอื่น เช่น เทือกเถาเหล่ากอ พงศ์เผ่าเหล่ากอ โคตรเหง้าเหล่ากอ. |
