| อรหันต-,
อรหันต์ | (อะระหันตะ-,
ออระหันตะ-,
อะระหัน,
ออระหัน) น. ชื่อพระอริยบุคคลชั้นสูงสุดใน ๔ ชั้น คือ พระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี และพระอรหันต์ เรียกว่า พระอรหันต์. (ศัพท์นี้ใช้ อรหา หรือ อรหัง ก็มี แต่ถ้าใช้เป็นคำวิเศษณ์หรืออยู่หน้าสมาสต้องใช้ อรหันต). |
| อรหันตฆาต | น. การฆ่าพระอรหันต์,
นับว่าเป็นบาปหนักที่สุดอย่าง ๑ ในอนันตริยกรรม ๕ อันได้แก่ ๑. ปิตุฆาต คือ ฆ่าบิดา ๒. มาตุฆาต คือ ฆ่ามารดา ๓. อรหันตฆาต คือ ฆ่าพระอรหันต์ ๔. โลหิตุปบาท คือ ทำให้พระกายพระพุทธเจ้าห้อเลือด ๕. สังฆเภท คือ ทำให้สงฆ์แตกแยกกัน. |
| กษีณาศรพ | (กะสีนาสบ) น. ขีณาสพ,
พระผู้สิ้นอาสวะ,
พระอรหันต์,
เขียนเป็น กษิณาศรพ กษิณาศรพย และ กษิณาสยพ ก็มี เช่น อันว่าพระโลกยเชษฐาจารย์ ก็มีพุทธโองการพระคาถา ให้กษิณาศรพทงงหลายฟงง ดังนี้ (ม. คำหลวง นครกัณฑ์),
อันว่าพระสาศดาบพิตร จะปกาสิตคาถา แก่กษิณาศรพยทงงหลาย ด่งงนี้ (ม. คำหลวง ฉกษัตริย์). |
| ขษีณาศรพ | (ขะสีนาสบ) น. พระขีณาสพ,
พระอรหันต์,
เช่น ดูกรขษีณาศรพทั้งหลาย (ม. คำหลวง สักบรรพ). |
| ขีณาสพ | (ขีนาสบ) น. พระผู้สิ้นอาสวะ,
พระอรหันต์. |
| จาตุรงคสันนิบาต | น. การประชุมพร้อมด้วยองค์ ๔ ประการ คือ ๑. วันนั้นดวงจันทร์เสวยมาฆฤกษ์ (ดวงจันทร์เดินมาถึงดาวฤกษ์ชื่อมฆา) ๒. พระสงฆ์ ๑,
๒๕๐ รูป ประชุมกันโดยมิได้นัดหมาย ๓. พระสงฆ์ที่มาประชุมวันนั้นล้วนได้รับเอหิภิกขุอุปสัมปทา ๔. พระสงฆ์เหล่านั้นเป็นพระอรหันต์ทั้งสิ้น,
นับเป็นวันสำคัญวันหนึ่งในพระพุทธศาสนา,
คำสามัญว่า มาฆบูชา. |
| ดับขันธ์ | ก. ตาย (ใช้แก่พระพุทธเจ้าและพระอรหันต์). |
| เถรวาท | (เถระวาด) น. ลัทธิที่ถือตามคำสอนของพระพุทธเจ้า ซึ่งพระอรหันตเถระรวม ๕๐๐ รูป ได้รวบรวมไว้ในคราวปฐมสังคายนา,
ชื่อนิกายพระพุทธ-ศาสนาฝ่ายใต้ที่ถือกันในลังกา พม่า และไทยเป็นต้น,
หินยาน หีนยาน หรือ ทักษิณนิกาย ก็ว่า. |
| ธรรมสังเวช | น. ความสังเวชโดยธรรม เมื่อเห็นความแตกดับของสังขาร (เป็นอารมณ์ของพระอรหันต์). |
| ธาตุ ๒ | (ทาด,
ทาตุ-) น. กระดูกของพระพุทธเจ้า พระปัจเจกพุทธเจ้า และพระอรหันต์ โดยทั่ว ๆ ไปเรียกรวม ๆ ว่า พระธาตุ,
ถ้าเป็นกระดูกของพระพุทธเจ้า เรียก พระบรมธาตุ หรือ พระบรมสารีริกธาตุ,
ถ้าเป็นกระดูกส่วนใดส่วนหนึ่งของพระพุทธเจ้า ก็เรียกตามความหมายของคำนั้น ๆ เช่น พระอุรังคธาตุ พระทันต-ธาตุ,
ถ้าเป็นผมของพระพุทธเจ้า เรียกว่า พระเกศธาตุ,
ถ้าเป็นกระดูกของพระอรหันต์ เรียกว่า พระธาตุ |
| นหาดก | (นะหาดก) น. ผู้อาบน้ำแล้ว,
ผู้ล้างแล้ว,
ในพระพุทธศาสนาหมายถึง ผู้ที่ชำระกิเลสหมดแล้ว คือพระอรหันต์. |
| นิพพาน | (นิบพาน) ก. ดับกิเลสและกองทุกข์,
ตาย (ใช้แก่พระอรหันต์). (ป.; ส. นิรฺวาณ),
โบราณใช้ว่า นิรพาณ ก็มี. |
| นิราศรพ | (-สบ) ว. ไม่มีเครื่องหมักหมมในสันดาน,
หมดมลทิน,
หมายถึง พระอรหันต์. |
| นิรินธนพินาศ | (-รินทะนะ-) น. ความหมดสิ้นอย่างไฟขาดเชื้อ คือ ไม่ลุกลามได้อีก (มักใช้เปรียบถึงความดับกิเลสของพระอรหันต์). |
| นิโรธสมาบัติ | (นิโรดทะสะมาบัด,
นิโรดสะมาบัด) น. การเข้าสู่นิโรธ เป็นวิธีพักผ่อนของพระอรหันต์. |
| ปรินิพพาน | เรียกอาการตายของพระพุทธเจ้าและพระอรหันต์. |
| ปัญจวัคคีย์ | น. พวก ๕ คน เป็นคำเรียกพระสงฆ์ ๕ รูป มีพระอัญญาโกณฑัญญะเป็นต้น ที่ตามพระพุทธเจ้าออกบวช และได้เป็นพระอรหันต์ก่อนพวกอื่น. |
| มาฆบูชา | น. การทำบุญพิเศษทางพระพุทธศาสนาในวันเพ็ญเดือน ๓ เพื่อระลึกถึงเหตุการณ์สำคัญซึ่งประกอบด้วยองค์ ๔ ประการ คือ ๑. วันเพ็ญดวงจันทร์เสวยมาฆฤกษ์ (ดวงจันทร์เดินมาถึงดาวฤกษ์ชื่อ มฆะ) ๒. พระสงฆ์ ๑,
๒๕๐ รูปประชุมกันโดยมิได้นัดหมาย ๓. พระสงฆ์ที่มาประชุมนั้นล้วนได้รับเอหิภิกขุอุปสัมปทา ๔. ท่านเหล่านั้นเป็นพระอรหันต์ทั้งสิ้น,
วันจาตุรงคสันนิบาต ก็เรียก. |
| วันมาฆบูชา | น. วันเพ็ญเดือน ๓ เป็นวันทำบุญพิเศษทางพระพุทธศาสนาเพื่อระลึกถึงความสำคัญ ๔ ประการ คือ ๑. วันเพ็ญดวงจันทร์เสวยมาฆฤกษ์ (ดวงจันทร์เดินมาถึงดาวฤกษ์ชื่อ มฆะ ส่วนในปีที่มีอธิกมาสจะตรงกับวันเพ็ญเดือน ๔) ๒. พระสงฆ์ ๑,
๒๕๐ รูปมาประชุมกันโดยมิได้นัดหมาย ๓. พระสงฆ์ที่มาประชุมกันในวันนั้นล้วนเป็นผู้ที่พระพุทธเจ้าทรงบวชให้ด้วยพระองค์เอง ซึ่งเรียกการบวชแบบนี้ว่า เอหิภิกขุอุปสัมปทา ๔. พระสงฆ์เหล่านั้นล้วนเป็นพระอรหันต์ทั้งสิ้น,
วันจาตุรงคสันนิบาต ก็เรียก. |
| เวทคู | (เวทะคู) น. ผู้บรรลุถึงซึ่งความรู้ คือ พระอรหันต์. |
| สกทาคามี,
สกิทาคามี | (สะกะ-,
สะกิ-) น. “ผู้มาสู่กามภพอีกครั้งหนึ่ง” เป็นชื่อพระอริยบุคคลชั้นที่ ๒ ใน ๔ ชั้น คือ พระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี และพระอรหันต์,
บางทีก็เรียกสั้น ๆ ว่า พระสกทาคา หรือ พระสกิทาคา. |
| สดูป | (สะดูบ) น. สถูป,
สิ่งก่อสร้างที่มีรูปโอคว่ำซึ่งก่อไว้สำหรับบรรจุของควรบูชามีพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้าและพระธาตุของพระอรหันต์เป็นต้น,
สตูป ก็ว่า. |
| สตูป | (สะตูบ) น. สถูป,
สิ่งก่อสร้างที่มีรูปโอคว่ำซึ่งก่อไว้สำหรับบรรจุของควรบูชามีพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้าและพระธาตุของพระอรหันต์เป็นต้น,
สดูป ก็ว่า. |
| สถูป | (สะถูบ) น. สิ่งก่อสร้างที่มีรูปโอคว่ำซึ่งก่อไว้สำหรับบรรจุของควรบูชามีพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้าและพระธาตุของพระอรหันต์เป็นต้น,
บางทีใช้เข้าคู่กับคำ เจดีย์ เป็น สถูปเจดีย์ เช่น เดินเวียนเทียนรอบพระสถูปเจดีย์,
(แบบ) สดูป,
สตูป. |
| สมุจเฉทปหาน | (-ปะหาน) น. การละกิเลสได้ขาดอย่างพระอรหันต์. |
| สังโยชน์ | น. เครื่องพัวพัน,
เครื่องผูกรัด,
หมายเอากิเลสที่ผูกคนไว้กับวัฏสงสาร มี ๑๐ อย่าง มีสักกายทิฐิเป็นต้น พระอริยบุคคลเมื่อละสังโยชน์เป็นลำดับจนหมดก็เป็นพระอรหันต์. |
| โสดา ๒,
โสดาบัน | น. “ผู้แรกถึงกระแสธรรม (พระนิพพาน)” เป็นชื่อพระอริยบุคคลชั้นต้นใน ๔ ชั้น คือ พระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี และพระอรหันต์,
บางทีก็เรียกสั้น ๆ ว่า พระโสดา. |
| อนันตริยกรรม | (-ตะริยะกำ) น. กรรมที่ให้ผลไม่เว้นระยะ คือ กรรมที่เป็นบาปหนักที่สุด มี ๕ อย่าง คือ ๑. ฆ่าบิดา ๒. ฆ่ามารดา ๓. ฆ่าพระอรหันต์ ๔. ทำให้พระกายพระพุทธเจ้าห้อเลือด ๕. ทำให้สงฆ์แตกแยกกัน. |
| อนาคามี | น. “ผู้ไม่มาสู่กามภพอีก” เป็นชื่อพระอริยบุคคลชั้นที่ ๓ ใน ๔ ชั้น คือ พระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี และพระอรหันต์,
บางทีเรียกสั้น ๆ ว่า พระอนาคา. |
| อรหัง | พระอรหันต์. |
| อรหัต,
อรหัต- | (อะระหัด,
ออระหัด,
อะระหัดตะ-,
ออระหัดตะ-) น. ความเป็นพระอรหันต์. |
| อรหัตผล | น. ธรรมที่พระอรหันต์ได้บรรลุ. (ป. อรหตฺตผล; ส. อรฺหตฺตฺว + ผล). <i> (ดู ผล)</i>. |
| อรหัตมรรค | น. ทางปฏิบัติที่ให้สำเร็จเป็นพระอรหันต์. (ส. อรฺหตฺตฺว + มารฺค; ป. อรหตฺตมคฺค). <i> (ดู มรรค)</i>. |
| อเสกข-,
อเสกขะ | (อะเสกขะ-) น. ผู้ที่ไม่ต้องศึกษาอีก หมายถึง พระอรหันต์. |
| อเสกขบุคคล,
อเสข-บุคคล | (อะเสกขะ-,
อะเสขะ-) น. ผู้ที่ไม่ต้องศึกษาอีก หมายถึง พระอรหันต์. |
| อเสขบุคคล,
อเสกขบุคคล | (อะเสขะ-,
อะเสกขะ-) น. ผู้ที่ไม่ต้องศึกษาอีก หมายถึง พระอรหันต์. |
